Theo nhật báo Quyết Chiến, với danh nghĩa cơ quan ủng hộ chính quyền nhân dân cách mạng, thực chất là cơ quan ngôn luận của Thành bộ Việt Minh Thuận Hóa và Việt Minh Nguyễn Tri Phương (bí danh của tỉnh Thừa Thiên), do nhà báo Vĩnh Mai (bí danh và cũng là bút danh của đồng chí Nguyễn Hoàng, quyền Bí thư Thị ủy Thuận Hóa) làm chủ bút; các nhà báo Nguyễn Đức Phiên, Vĩnh Hòe, Nguyễn Cửu Kiếm kế nhau làm quản lý và trị sự. Số 1 ra ngày 27 tháng 8 năm 1945, xuất bản đến trước ngày toàn quốc kháng chiến mấy hôm mới ngừng phát hành. Trong gần hai năm Quyết Chiến ra khoảng 400 số. Tòa soạn Quyết Chiến lúc đầu đóng ở số 43 đường Trần Hưng Đạo, sau chuyển đến số 2 đường Nguyễn Tri Phương, đầu năm 1946 lại chuyển qua 35 đường Hàng Bè, nay là đường Huỳnh Thúc Kháng, phường Phú Xuân, thành phố Huế.

Là nhật báo, Quyết Chiến đưa tin hàng ngày rất kịp thời. Ngoài tin địa phương còn có tin tức trong nước và thế giới; phóng viên Quyết Chiến lăn lộn xuống cơ sở cập nhật được nhiều thông tin mới. Báo còn công bố về nhiều tổ chức quần chúng của cách mạng đã được thành lập, ra mắt đồng bào Huế. Một trong những tổ chức ấy là Liên đoàn của những người hoạt động văn hóa nghệ thuật.

Để bạn đọc biết thêm về những sự kiện có liên quan đến ngày thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên, tổ chức tiền thân của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế ngày nay; những tư liệu in nghiêng dưới đây chúng tôi trích dẫn từ các số của nhật báo Quyết Chiến.

Trên số 18 ra ngày 14 tháng 9 năm 1945, Quyết Chiến đăng tin.

Vào lúc 20 giờ ngày 13 tháng 9 năm 1945, anh Nguyễn Duy Trinh, Ủy trưởng Thông tin Tuyên truyền Trung Bộ, đã triệu tập các nhà văn, nhà báo ở Thuận Hóa để tuyên bố về chính sách ngoại giao và nội trị của Chính phủ. Anh nhấn mạnh, tuy chính quyền nhân dân đã thành lập khắp toàn quốc, nhưng nước ta đương trải qua một giai đoạn rất nghiêm trọng, cần phải huy động tất cả các lực lượng quốc gia để củng cố chính quyền ấy và tranh thủ hoàn toàn độc lập.

Anh nhắc đến nhiệm vụ quan trọng của các nhà văn và đề nghị việc thành lập một Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung Bộ để gia nhập vào Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Việt Nam.

Sau khi anh Ủy trưởng Nguyễn Duy Trinh ra về, các nhà văn, nhà báo - trên bốn mươi người có mặt đều tán thành đề nghị của Ủy trưởng và đã ủy thác cho ba người đứng ra triệu tập một cuộc đại hội nghị các nhà văn, nhà báo, kịch sĩ, nhạc sĩ và các nhà nhiếp ảnh vào thứ ba ngày 18 tháng 9 hồi 7 giờ tối (tức 19 giờ) tới tại Sở Thông tin Tuyên truyền để họp.

Sau khi được hội nghị tin cậy ủy thác, cả ba nhà văn là Hải Triều, Thanh Tịnh, Hoài Thanh nhanh chóng triển khai, thống nhất chương trình và ra thông báo: Để đi đến sự thống nhất việc thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung Bộ Việt Nam. Tối thứ ba ngày 18 tháng 9 năm 1945, vào hồi 7 giờ tối sẽ có cuộc hội nghị các nhà văn, nhà báo, kịch sĩ, họa sĩ, nhạc sĩ và các nhà nhiếp ảnh tại Sở Tuyên truyền Trung Bộ (nay là địa điểm đóng Nhà sách Phú Xuân, phía đối diện với cầu Trường Tiền).

Vậy xin mời các anh em trong những giới kể trên đến họp cho đông đủ để bàn chuyện thiết lập một Liên đoàn Văn hóa Trung Bộ với mục đích cấp thiết tham gia vào công cuộc cứu quốc của toàn thể đồng bào Việt Nam.

Ban Tổ chức kính mời:

HẢI TRIỀU, THANH TỊNH, HOÀI THANH

Theo thông báo này thì Ban Tổ chức mời các giới văn nghệ đến dự họp “cho đông đủ” để bàn chuyện khẩn trương thiết lập ngay một Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc của cả Trung Bộ. Nhưng vì điều kiện cách trở và công việc quá gấp rút nên Ban Tổ chức chưa thể triệu tập đầy đủ số đại biểu đại diện của các tỉnh, các giới trong toàn xứ về Thuận Hóa kịp họp vào tối ngày 18 tháng 9 năm 1945. Cho nên, mọi người có mặt đã đồng thanh quyết định chuyển hướng và biểu quyết thành lập ngay Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên, còn tổ chức Liên đoàn Văn hóa Trung Bộ đến ngày 16 tháng 11 năm 1945 mới ra đời tại Huế, do nhà văn Nguyễn Lân làm Chủ tịch.

Sự kiện có ý nghĩa lịch sử này đã được báo Quyết Chiến số 23 ra ngày 20 tháng 9 năm 1945 công bố:

LIÊN ĐOÀN VĂN HÓA CỨU QUỐC THỪA THIÊN THÀNH LẬP

Hơn 50 nhà văn, nhà báo, nghệ sĩ ở Thuận Hóa họp tại Sở Tuyên truyền tối hôm 18 tháng 9 năm 1945 đã lập xong Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên.

Liên đoàn này gồm 5 ban: Văn học, Hội họa điêu khắc và Kiến trúc, Âm nhạc, Ca kịch, Nhiếp ảnh dưới sự điều khiển của một Ủy ban chấp hành lâm thời gồm 5 người:

Chủ tịch: Hoài Thanh
Phó Chủ tịch: Đào Duy Dzếnh
Thư ký: Thanh Tịnh, Hà Thế Hạnh
Thủ quỹ: chị Quốc Thuận

Chương trình và điều lệ Liên đoàn do Ủy ban chấp hành lâm thời dự thảo nay mai sẽ đưa ra thảo luận trong một cuộc Đại hội nghị các nhà văn, nhà báo, nghệ sĩ ở Thuận Hóa.

Trong buổi hội họp hôm 18 tháng 9 năm 1945, toàn thể hội nghị đã chấp thuận nội dung ba bức điện văn cương quyết ủng hộ Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính quyền nhân dân, nhiệt liệt hưởng ứng anh chị em văn hóa Bắc Bộ, và tha thiết kêu gọi anh chị em văn hóa các tỉnh mau tổ chức Liên đoàn văn hóa hàng tỉnh để đi đến sự thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung Bộ.

Ngay tối hôm ấy, Hội nghị thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc lâm thời Thừa Thiên vừa xong, trên cái nôi êm ấm ấy Ban Hội họa (Hội Mỹ thuật) cũng đã ra đời. Ban Hội họa trực thuộc Liên đoàn như các Hội chuyên ngành ngày nay trực thuộc Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế.

Báo Quyết Chiến số 23 ra ngày 20 tháng 9 năm 1945 công bố Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên thành lập và bá cáo của Ban Hội họa - Ảnh tư liệu của nhà báo Dương Phước Thu

Cũng trên báo Quyết Chiến, số ra sáng hôm sau đã loan tin:

Ban Hội họa của Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên đã thành lập Ủy ban lâm thời gồm có:

Chủ tịch: Nguyễn Đức Nùng
Phó Chủ tịch: Phạm Viết Song
Thủ quỹ: chị Mộng Hoa
Thư ký: Nguyễn Xuân Nghi
Kiểm soát: Tôn Thất Đào

Trong dịp này Ban Hội họa khẩn thiết ra thông báo:

Vì cần rất nhiều tranh tuyên truyền có tính cách chống ngoại xâm và củng cố nền độc lập để gởi đi các tỉnh Trung Bộ, Ban Hội họa của Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên yêu cầu tất cả các bạn họa sĩ đến ngay Phòng Tuyên truyền Trung Bộ để vẽ lại những tranh đã có.

Tiếp theo, Quyết Chiến số ra ngày 21 tháng 9 năm 1945, đăng thông báo của Ban Tổ chức mời đại biểu đến dự Đại hội thành lập Liên đoàn chính thức:

Tối thứ bảy ngày 22 tháng 9 năm 1945, hồi 7 giờ 30, Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên sẽ họp Đại hội nghị tại Sở Tuyên truyền.

Điều cốt yếu trong chương trình nghị sự là thảo luận về điều lệ và chương trình hành động.

Vậy xin mời tất cả các nhà văn, nhà báo, kịch sĩ, họa sĩ, nhạc sĩ và các nhà điện ảnh, nhiếp ảnh, những người có mặt trong buổi họp hôm 18 tháng 9 cũng như những người vắng mặt hôm đó đến dự cho đông.

Lời đăng báo này thay giấy mời riêng.

Ủy ban chấp hành lâm thời kính mời.

Để chuẩn bị cho một hoạt động nghệ thuật có ý nghĩa chào mừng thắng lợi của Đại hội nghị chính thức thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên, Ban Hội họa đã ra thông báo mời các họa sĩ tham gia triển lãm phòng tranh tuyên truyền. Đây là cuộc triển lãm mang tính lịch sử đầu tiên của giới họa sĩ Huế sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Thông báo này được đăng cùng số báo với “giấy mời” của Liên đoàn:

Chủ nhật ngày 23 tháng 9 năm 1945, hồi 3 giờ chiều tại Viện Dân biểu cũ sẽ khai mạc phòng triển lãm tranh tuyên truyền của Ban Hội họa trong Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên, dưới quyền bảo trợ của anh Phó Ủy trưởng Tuyên truyền Trung Bộ.

Vậy xin báo cho các họa sĩ biết để đem ngay tranh tới Phòng Tuyên truyền.

Và chỉ sau 4 ngày hoạt động có tính chất lâm thời, Đại hội nghị Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên đã chính thức khai mạc. Quyết Chiến số ra ngày 24 tháng 9 năm 1945, đưa tin:

ĐẠI HỘI NGHỊ LIÊN ĐOÀN VĂN HÓA CỨU QUỐC THỪA THIÊN

Tối hôm 22 tháng 9, Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên họp Đại hội nghị tại trụ sở Ban Tuyên truyền Trung Bộ, đã duyệt y điều lệ và chương trình hành động của Liên đoàn do Ủy ban chấp hành lâm thời dự thảo và bầu Ủy ban chấp hành chính thức như sau:

Chủ tịch: Hoài Thanh
Phó Chủ tịch: Đào Duy Dzếnh
Thư ký: Hoàng Hữu Xứng, Thanh Tịnh
Ủy viên tài chính: chị Quốc Thuận

Liên đoàn dự định xuất bản một tờ tuần báo lấy tên là Đại Chúng và lập một đoàn tuyên truyền lưu động sẽ đi khắp các huyện trong tỉnh.

Trụ sở tạm thời của Liên đoàn đóng ở số 2 đường Nguyễn Tri Phương (về sau chuyển trụ sở đến Phủ Tôn Nhơn trong Thành nội), thành phố Thuận Hóa.

Địa chỉ số 2 đường Nguyễn Tri Phương cũng chính là nơi đóng tòa soạn nhật báo Quyết Chiến và tuần báo Đại Chúng. Tháng 11 năm 1945, ấn phẩm Đại Chúng ra số đầu tiên do nhà giáo Tôn Thất Dương Kỵ làm chủ bút, nhà văn Phan Thao (con trai của học giả Phan Khôi) làm Thư ký tòa soạn, họa sĩ Phạm Đăng Trí trình bày. Từ tháng 2 năm 1946, vẫn Ban Biên tập ấy, nhưng Đại Chúng được nâng lên thành tạp chí, mỗi tháng ra một kỳ, số 1 ra ngày 1 tháng 3 năm 1946. Từ lúc này ấn phẩm Đại Chúng trở thành cơ quan của Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung Bộ, tòa soạn chuyển về 35 phố Hàng Bè, nay là đường Huỳnh Thúc Kháng, phường Phú Xuân, thành phố Huế.

Để chuẩn bị một số nội dung công tác trọng tâm cho thời gian tới, Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên ra thông báo:

Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên rất cần nhiều tài liệu về chính sách thực dân dã man của Pháp để giúp vào việc trình bày một cuốn “Hắc thư”.

Yêu cầu toàn thể đồng bào giúp sức cho. Những tài liệu cần phải đúng sự thực. Nếu không phải là nguyên bổn thì phải có số và ngày tháng rõ ràng.

Xin gởi lại nhà báo Đại Chúng số 2 đường Nguyễn Tri Phương hoặc cho anh Đào Duy Phiên số 22 đường Hương Mỹ, Thuận Hóa.

Và Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên đương dự định tổ chức tại Thuận Hóa một phòng triển lãm các tài liệu về chính sách thực dân tàn ác của bọn Pháp cùng những kỷ niệm về cuộc cách mạng trong thời Pháp thuộc. Việc sưu tầm tài liệu đương tiến hành.

Đồng bào nào sẵn có những tài liệu ấy, có thể cho Liên đoàn chúng tôi mượn về trưng bày, nên mang lại trụ sở Phủ Tôn Nhơn (cũ) chúng tôi rất đa tạ.

Có một chi tiết khá thú vị về tín ngữ danh xưng đối với các vị lãnh đạo, được ông Chủ tịch Ủy ban nhân dân Trung Bộ chấp thuận ra chủ trương:

Theo lời đề nghị của ông Ủy trưởng Thông tin Tuyên truyền Trung Bộ (Nguyễn Duy Trinh), Ủy ban nhân dân Trung Bộ thông báo cho tất cả các cơ quan, công chức, công và tư hay rằng, từ nay về sau không được dùng danh từ “anh” để gọi những người có chức quyền về hành chánh, ví dụ: “Anh Chủ tịch, Anh Ủy trưởng, Anh cán bộ, v.v”.

Những danh từ ấy rất vô lý, có hại cho uy tín của Chính phủ. Vậy nên gọi các vị ấy bằng tiếng “ông” vừa lễ độ vừa thân mật.

Trong quá trình điều hành, mọi hoạt động của Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên đều thông qua bàn bạc dân chủ, đa số đồng thuận mới triển khai thực hiện. Chẳng hạn như cuộc họp sau đây (do thiếu người) nên phải hoãn lại:

Vì hôm 16 tháng 12 trời mưa lụt, nên ít đoàn viên đến họp. Hoãn.

Vậy xin mời tất cả đoàn viên, vào 8 giờ tối ngày thứ năm, ngày 20 tháng 12 (1945) này lại đến trụ sở họp hội nghị để bầu lại Ban Chấp hành và bàn nhiều vấn đề quan hệ khác...

Căn cứ vào những tư liệu được công bố rộng rãi trên báo Quyết Chiến một cách trung thực, Đại hội lâm thời thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên được diễn ra tại số 43 đường Trần Hưng Đạo, thành phố Huế vào tối ngày 18 tháng 9 năm 1945. Đây chính là thời điểm khai sinh ra tổ chức tiền thân của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế ngày nay. Nhà văn - nhà phê bình văn học Hoài Thanh (tên thật là Nguyễn Đức Nguyên) được bầu làm Chủ tịch đầu tiên của Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên - nay là Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế.

Như vậy, đến tháng 9 năm 2025 này, cùng với cả dân tộc kỷ niệm 80 năm Quốc khánh Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thì Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế cũng sẽ kỷ niệm sinh nhật ở tuổi 80.

Nhân kỷ niệm 80 năm Ngày thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên - tổ chức tiền thân của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật thành phố Huế, chúng tôi xin cung cấp thêm một số thông tin về việc thành lập Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung Bộ (cũng diễn ra tại Huế):

ĐẠI HỘI NGHỊ VĂN HÓA CỨU QUỐC TRUNG BỘ VIỆT NAM

Bài đăng trên báo Quyết Chiến số 78 ra ngày 23 tháng 11 năm 1945 viết như sau: Gần 50 đại biểu các tỉnh đã làm việc suốt 6 ngày trong một bầu không khí rất hoạt động và đã cử xong Ban Chấp hành toàn xứ.

Cuộc Đại hội nghị Văn hóa Cứu quốc Trung Bộ khai mạc lúc 8 giờ cùng ngày 16 tháng 11 năm 1945. Gần 50 đại biểu thay mặt cho các tỉnh Trung Bộ (trừ các tỉnh miền Nam, từ Khánh Hòa trở vào) đến họp tại trụ sở của Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên (Phủ Tôn Nhơn cũ). Dự lễ khai mạc có đại biểu Ủy ban nhân dân Trung Bộ, đại biểu Việt Minh, Chủ tịch Ủy ban nhân dân Thừa Thiên (ông Tôn Quang Phiệt) và các thân sĩ trong thành phố.

Cụ Huỳnh Thúc Kháng không ngại tuổi già cũng có đến dự lễ nầy và chỉ giáo mấy lời rất thiết thực.

Sau phần nghi thức long trọng, đại biểu của Chính phủ, của Việt Minh và các thân sĩ ra về xong, đại biểu Văn hóa Cứu quốc các tỉnh bắt đầu làm việc. Toàn thể đại hội nghị đồng thanh đặt cuộc hội nghị dưới quyền chủ tọa danh dự của các chiến sĩ Nam Bộ.

Suốt 6 hôm (có hôm họp cả buổi tối) đại biểu các tỉnh đã làm việc trong một bầu không khí hoạt động tỏ rõ tinh thần sốt sắng và hy sinh của những nhà văn hóa trong công cuộc và dự bị kiến thiết nền văn hóa mới.

Hội nghị có gửi:

Một thông điệp ủng hộ Chính phủ lâm thời và Hồ Chủ tịch. Một thông điệp hoan nghênh tinh thần chiến đấu của các chiến sĩ miền Nam. Và một thông điệp kêu gọi các nhà văn hóa thế giới phản đối hành vi xâm lược dã man của thực dân Pháp và ủng hộ nền độc lập Việt Nam.

Chiều 10 tháng 11 năm 1945, Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên có tổ chức một tiệc trà thân mật tại nhà Đại Chúng có đại biểu của Chính phủ, của Việt Minh, của các đoàn thể khác cùng nhiều thân hữu trong thành phố tham dự. Nhân việc Ban Văn hóa trong quân đội Trung Hoa và đại biểu Hoa kiều cũng có đến dự. Để tỏ lòng khuyến khích cùng ủng hộ Đoàn đại biểu Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung Bộ, Việt Minh và đại biểu Hoa kiều các nhà thương mại kỹ nghệ trong thành phố đều có quyên vào quỹ Liên đoàn một số tiền lưu.

Trong hai ngày 18, 19, đại hội thảo luận xong chương trình hành động, điều lệ của Liên đoàn, và cử Ban Chấp hành toàn xứ gồm có anh Nguyễn Lân tức nhà văn Từ Ngọc (Chủ tịch) và các anh Đào Duy Dzếnh, Phan Thao, Lưu Quý Kỳ, Hoàng Hữu Xứng, Hoàng Sĩ Trinh, Nguyễn Đóa.

Sáng ngày 20, Ban Chấp hành làm lễ tuyên thệ trước lá Quốc kỳ.

Hội nghị lại bầu thêm 25 đại biểu đi Bắc Bộ để dự Đại hội nghị Văn hóa toàn quốc.

Trước khi hội nghị bế mạc, ông Chủ tịch Ủy ban nhân dân Trung Bộ (Trần Hữu Dực) không nề sự mệt nhọc của cuộc kinh lý miền Nam từ Đà Nẵng đi thẳng về nơi họp của đại hội nghị, để gặp mặt các đại biểu đi Bắc Bộ và thuật sơ lược tình hình ở mấy tỉnh mà ông đã đi qua. Các đại biểu rất cảm động trước sự nhiệt tâm của ông Chủ tịch Ủy ban nhân dân Trung Bộ đối với Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc.

Với vị thế trung tâm văn hóa lịch sử, Huế từng là Kinh đô của cả nước, sau Cách mạng Tháng Tám, Huế trở thành Cố đô của Việt Nam (mà báo chí lúc đó thường gọi Huế là Thủ đô Trung Bộ). 80 năm trước, ngày 18 tháng 9 năm 1945, tại Huế, theo yêu cầu của cách mạng, Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Thừa Thiên ra đời, sau đó một thời gian ngắn, ngày 16 tháng 11 năm 1945, Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc Trung Bộ cũng được thành lập. Nhìn lại về sự ra đời và từng bước trưởng thành của tổ chức Liên đoàn Văn hóa Cứu quốc cấp tỉnh sớm nhất trong cả nước để chúng ta hiểu thêm về vai trò, vị trí chính trị của một trung tâm văn hóa lịch sử lâu đời, nơi từng đào tạo, sản sinh ra nhiều bậc nhân tài trí thức, văn nghệ sĩ của đất nước… Và cũng là dịp chúng ta tri ân các thế hệ đi trước đã góp phần làm nên những giá trị văn hóa cho thành phố Huế hôm nay.

D.P.T
(TCSH58SDB/09-2025)